4o Σεμινάριο παραδοσιακών χορών Σ.Σ.Ι 14-4-2019

Tη Κυριακή 14 Απριλίου 2019 ο Σύνδεσμος Συρρακιωτών Ιωαννίνων διοργάνωσε το 4ο Σεμινάριο Παραδοσιακών Χορών, με θέμα την μουσικοχορευτική παράδοση του Συρράκου. Εισηγητής του σεμιναρίου ήταν ο Ομότιμος Καθηγητής Τ. Ε. Φ. Α. Α. του Πανεπιστημίου Αθηνών, της ειδικότητας των Ελληνικών Παραδοσιακών Χορών και ερευνητής, κυρίως της μουσικοχορευτικής παράδοσης της Ηπείρου, κ. Ηλίας Δήμας.

Το θεωρητικό Πλαίσιο του σεμιναρίου, που  αναλύθηκε από τον Oμότιμο καθηγητή κ. Ηλία Δήμα και έχει ως εξής:

Α. Σκοποί και στόχοι του μαθήματος των ελληνικών παραδοσιακών χορών

Η διδασκαλία των ελληνικών παραδοσιακών χορών στοχεύει στην εκμάθηση τους και αποσκοπεί στη διάσωση, τη διατήρηση και τη συνέχιση της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης και κατά συνέπεια στην καλλιέργεια της Ελληνικής πολιτιστικής συνείδησης, αφού ο λαϊκός παραδοσιακός χορός είναι από τα σημαντικότερα στοιχεία της πολιτιστικής συνέχειας και παράδοσης. Η διασφάλιση της πολιτιστικής μας ταυτότητας στη σημερινή εκδοχή καθίσταται αναγκαία εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης η οποία συνέβαλε στην ανάπτυξη της πολιτιστικής ομοιομορφίας και στην εξασθένηση των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων. Για να επιζήσει όμως ο Eυρωπαϊκός πολιτισμός θα πρέπει να στηριχθεί στην πολυμορφία και τις τοπικές ιδιαιτερότητες.

Επιπλέον, ο παραδοσιακός χορός, αποσκοπεί στην ανάπτυξη και καλλιέργεια του ρυθμού, της ισόρροπης ψυχικής, πνευματικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Συμβάλλει στη μείωση του άγχους, στην καλλιέργεια των διαπροσωπικών σχέσεων, την κοινωνικοποίηση του ατόμου, στην ανάπτυξη της φιλίας, της αλληλεγγύης και της επικοινωνίας. Αναπτύσσει την προσαρμοστική δεξιότητα, την αντιληπτική ικανότητα και προάγει την αντίληψη των παιδιών.

Ειδικότερα με τα μαθήματα ρυθμικής αγωγής, που προηγούνται της διδασκαλίας των χορών, αναπτύσσονται οι κινητικές δεξιότητες των μαθητών, η παρατηρητικότητα, η αυτενέργεια και η αυτοσυγκέντρωση. Οι αντιληπτικές τους ικανότητες και η επικοινωνία, η οπτική και ακουστική μνήμη.

Ο χορός προάγει την αυτοαντίληψη και τη φυσική κατάσταση των παιδιών (δύναμη, αντοχή κ.α.). Ο Σωκράτης επαινούσε το χορό σαν «παμερή άσκηση», ενώ ο Ανακρέων έλεγε για το χορό: «Αν δ’ ο γέρων χορεύει, τρίχας γέρων μεν έστιν, τας δε φρένας νοιάζει». Σύμφωνα δε με πρόσφατη Αμερικανική έρευνα, εκτός από σωματική άσκηση, ο χορός είναι αποτελεσματικός και στην αναζωογόνηση των κυττάρων του εγκεφάλου ενεργοποιεί και βελτιώνει τις γκρίζες ζώνες του εγκεφάλου. Μελετώντας δηλαδή οι Αμερικανοί επιστήμονες τη σύνδεση μεταξύ των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου και του κινδύνου άνοιας σε ανθρώπους μεγάλης ηλικίας, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο χώρος είναι η καλύτερη μέθοδος πρόληψης των απωλειών μνήμης.Αρχή φόρμας

Τέλος φόρμας

Σημαντική όμως και αξιόλογη είναι και η συμβολή των δημοτικών τραγουδιών στην αγωγή των παιδιών μας, που συνοδεύουν το χορό. Και αυτό, γιατί στο δημοτικό τραγούδι, περισσότερο από κάθε άλλο είδος του λόγου διαφαίνεται καλύτερα ο Εθνικός μας χαρακτήρας. Όλη η ιστορία της πατρίδας μας παρουσιάζεται ανάγλυφη στους στίχους των τραγουδιών οι οποίοι καλύπτουν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής.

Β. Η έννοια της παράδοσης και του φολκλορισμού

Η έννοια της παράδοσης και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, μας παραπέμπει άμεσα στο παρελθόν, στα στοιχεία εκείνα του πολιτισμού τα οποία υπάρχουν σε όλες τις κοινωνίες και μεταδίδονται από τη μία γενιά στην άλλη. Βέβαια, τα στοιχεία του πολιτιστικού παρελθόντος δεν παραμένουν σταθερά, αλλά κάθε φορά ανανεώνονται και πλάθονται συνεχώς.

Στην αέναη αυτή μετεξέλιξη, πολλά στοιχεία του παρελθόντος χάνονται. Υπάρχουν όμως και κάποια άλλα που επιβιώνουν και τα οποία συμμειγνυόμενα με τις νέες πραγματικότητες θα δώσουν νέες μορφές πολιτιστικής δημιουργίας.

Η πρώτη δημιουργία, που στις περισσότερες περιπτώσεις προέρχεται από ένα άτομο της συμβιωτικής κοινωνικής ομάδας και όχι βέβαια από τον εκάστοτε χοροδιδάσκαλο, για να καθιερωθεί και να επιβληθεί θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις ιδεολογικές και αισθητικές αντιλήψεις της τοπικής κοινωνίας και να είναι αποδεκτή από την πλειοψηφία της.

Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της πολιτισμικής συνέχειας και παράδοσης του ελληνικού λαού είναι και ο παραδοσιακός χορός μαζί με τη μουσική και το τραγούδι. Με τον όρο λοιπόν «παραδοσιακός χορός» αναφερόμαστε στο χώρο που διαμορφώθηκε και υιοθετήθηκε από συμβιωτικές κοινωνικές ομάδες, αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της συγκεκριμένης ομάδας και μεταδίδεται άμεσα από τη μία γενιά στην άλλη, ενώ υπόκεινται σε δημιουργική αξιοποίηση.

Σχετικά τώρα με την έννοια του φολκλορισμού, υπάρχουν αναφορές στις οποίες ορίζεται ως «η συνειδητή αναβίωση και αναγέννηση των πολιτιστικών στοιχείων του παρελθόντος κυρίως της Αγροτικής κοινωνίας». Τα πολιτιστικά αυτά στοιχεία δεν ανταποκρίνονται βέβαια λειτουργικά και σημασιολογικά στις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες και δεν εξυπηρετούν τους ίδιους σκοπούς.

Προσπαθεί δηλαδή ο φολκλορισμό στη σύγχρονη κοινωνική ζωή, όχι μόνο για να τα καταστήσει λειτουργικά στο βαθμό που είναι κατορθωτό, αλλά και για να τα διατηρήσει και ως μουσειακό είδος που θα συμβάλουν στην εθνογνωσία και τη λαογνωσία.

Γ. Πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και ομοιότητες στο τοπικό χορευτικό ρεπερτόριο

Η ύπαρξη διαφορετικών παραγόντων, όπως για παράδειγμα το φυσικό περιβάλλον, η ιστορία, η οικονομική και κοινωνική οργάνωση, η γλώσσα, η θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα, δημιουργούν ένα σύνολο γνωρισμάτων και ιδιαιτεροτήτων για τον κάθε λαό που τον αντιδιαστέλλουν από τους άλλους λαούς και διαμορφώνουν τη συλλογική του ταυτότητα.

Οι ιδιαιτερότητες αυτές δεν εντοπίζονται μόνο στον λαϊκό πολιτισμό της κάθε χώρας, αλλά ακόμα και στα στενά πλαίσια της κοινότητας ή της περιφέρειας της ίδιας χώρας.

Μέσα όμως από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα ορισμένων κοινωνικών ομάδων μπορούν να αναπτυχθούν και ορισμένα στοιχεία του λαϊκού τους πολιτισμού που να παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ τους. Ένας από τους βασικότερους παράγοντες για την ανάπτυξη των κοινών πολιτιστικών στοιχείων, είναι η γειτνίαση η οποία δημιουργεί αλληλεπιδράσεις στον πολιτισμό των κοινωνικών ομάδων που ανήκουν στην ίδια γεωγραφική περιφέρεια. Κοινά πολιτιστικά στοιχεία όμως μπορεί να αναπτυχθούν και σε κοινωνικές ομάδες που ανήκουν σε διαφορετικές χώρες ή και διαφορετικά έθνη. Σε αυτό συμβάλλουν οι δημογραφικές μεταβολές που συντελούνται κατά περιόδους σε ορισμένες χώρες και με τις μετακινήσεις δημιουργούν μειονότητες. Η κοινή συμβίωση δημιουργεί αλληλοεπιδράσεις τόσο στον εθιμικό τρόπο ζωής τους, όσο και στη γλώσσα και στον πολιτισμό τους.

Από τη μελέτη της μουσικοχορευτικής παράδοσης των διαφόρων περιοχών της Ηπείρου, συνάγεται το ασφαλές συμπέρασμα ότι υπάρχουν διαφορές, αλλά και ομοιότητες, που εντοπίζονται στο τοπικό χορευτικό ρεπερτόριο, στο χορευτικό σχήμα, τη χορευτική διάταξη, αλλά και στη μορφή και το ύφος των χορών και των τραγουδιών.

Δ. Το χορευτικό σχήμα και η θέση του άνδρα και της γυναίκας σε αυτό

Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί είναι κυρίως ομαδικοί. Η χορευτική συμπεριφορά αυτών που συμμετέχουν, το χορευτικό σχήμα και η θέση (σειρά) του άνδρα και της γυναίκας σε αυτό καθορίζονται εν πολλοίς από την κοινωνική δομή και οργάνωση και πιο συγκεκριμένα από το πώς αντιλαμβάνεται το ρόλο των δύο φύλων το κοινωνικό σύνολο σε κάθε εποχή, καθώς και από τα ιδιόμορφα κοινωνικά στοιχεία του τόπου (ήθη, έθιμα κ.α.).

Τα στοιχεία αυτά λειτουργούν σαν επικοινωνιακές μορφές και εξυπηρετούν συγκεκριμένους σκοπούς. Στην παραδοσιακή αγροτική κοινωνία της Ηπείρου οι χοροί χορεύονταν σε ανοιχτό κύκλο, σε κλειστό, σε «διπλοκάγκελο», «τριπλοκάγκελο» ή «τετραπλοκάγκελο», - δύο δηλαδή ή και περισσότεροι αλλεπάλληλοι κύκλοι-, αντικριστά (ζευγάρια), όπως στο Μέτσοβο ή σκόρπια όπως στο Συρράκο, με δεξιόστροφη κίνηση (προς τη φορά), στους συγκαθιστούς χορούς. Αναφερόμαστε βέβαια στους δημόσιους χορούς των πανηγυριών που γίνονταν στην πλατεία του χωριού το «χοροστάσι» ή «μεσοχώρι».

Στους δημόσιους αυτούς χορούς της Ηπείρου, χόρευαν σε ανοιχτό κύκλο με τους άνδρες να προηγούνται και τις γυναίκες να ακολουθούν (ανδρική κυριαρχία). Η σειρά ανδρών και γυναικών προσδιοριζόταν από την ηλικία και την κοινωνική τους θέση. Στο Μέτσοβο π.χ. προπολεμικά υπήρχαν τρεις κοινωνικές τάξεις. Χόρευαν λοιπόν, σε ανοιχτό κύκλο, με τους άντρες μπροστά κατά κοινωνική τάξη και τις γυναίκες να ακολουθούν με την ίδια σειρά. Αλλού πάλι, η θέση των ανδρών καθοριζόταν από το πόσο καλά γνώριζαν τα λόγια του κάθε τραγουδιού (αφού όλοι όσοι συμμετείχαν στο χορό τραγουδούσαν και χόρευαν) όπως στο χορό «καγκελάρη» ή «κύκλες» και των γυναικών από τα χρόνια που ήταν παντρεμένες - οι παλαιότερες δηλαδή έμπαιναν πιο μπροστά από τις νεότερες. Στο τέλος πάντοτε πιάνονταν αγόρια και κορίτσια μικρής ηλικίας. Στη διάταξη του ανοικτού κύκλου υπήρχε μία ακόμη δέσμευση που αφορούσε τον τελευταίο κατά σειρά άνδρα και την πρώτη από τις γυναίκες που για να κρατηθούν από το χέρι θα έπρεπε ή να είναι στενοί συγγενείς μεταξύ τους ή να έχουν μεγάλη διαφορά ηλικίας ή να κρατιούνται με μαντήλι.

Αξιοσημείωτο είναι ακόμη ότι σε ορισμένα χωριά τον χορό τον ξεκινούσε ο παππάς, ενώ σε κάποια άλλα ποτέ δεν θα δούμε τον παππά να χορεύει. Τελικά πάνω σε αυτή τη φαινομενική αντινομία είναι αναμφισβήτητη η βαθιά θρησκευτικότητα του λαού που εκφράζεται όμως με διαφορετική κάθε φορά στάση, ανάλογα με την νοοτροπία των διαφόρων κοινωνικών ομάδων.

Το χορευτικό σχήμα του ανοικτού κύκλου, σε ορισμένα χωριά της Ηπείρου μετασχηματιζόταν και σε «διπλοκάγκελο», «τριπλοκάγκελο» ή «τετραπλοκάγκελο», ανάλογα με τη συμμετοχή των κατοίκων, οι οποίοι χόρευαν πιασμένοι σε δύο ή και περισσότερους ομόκεντρους ανοιχτούς κύκλους. Στον ένα εξωτερικό κύκλο χόρευαν οι άνδρες, ενώ στον ένα, στους δυο ή στους τρεις εσωτερικούς οι γυναίκες. Η χορευτική αυτή διάταξη φανέρωνε τον σεβασμό των ανδρών προς τις γυναίκες και ήταν συγχρόνως ένας τρόπος προστασίας των γυναικών ειδικότερα στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Σε άλλα χωριά της Ηπείρου όπως π.χ. στην Κόνιτσα χόρευαν σε «διπλοκάγκελο» αλλά με τους άντρες στον εσωτερικό κύκλο και τις γυναίκες στον εξωτερικό. Το χορευτικό αυτό σχήμα προφανώς καθιερώθηκε για να αποφεύγουν οι γυναίκες τα βλέμματα των ανδρών, αλλά ίσως και κάποια σχόλια ή πειράγματα. Η σειρά των χορευτών, δεν παραβιαζόταν έστω και αν κάποιος πλήρωνε περισσότερα χρήματα. Παραβιαζόταν μόνο, σε ορισμένα χωριά, χάριν των ξένων, τους οποίους έβαζαν μπροστά για να τους τιμήσουν και να χορέψουν πρώτοι, είτε με τις δικές τους γυναίκες, είτε με κάποια του χωριού και εφόσον βέβαια της το επέτρεπε ο άντρας της.

Άλλη μορφή χορευτικού σχήματος ήταν και αυτή του κλειστού κύκλου. Πρόκειται για το χορό των κοριτσιών που χορευόταν παλιότερα στο Μέτσοβο, στη Μηλιά και στους Καλαρρύτες και στον οποίο συμμετείχαν ανύπαντρα κορίτσια. Ήταν μια ξεχωριστή στιγμή στη διάρκεια του πανηγυριού, αφού δεν αποτελούσε αυθόρμητη εκδήλωση για διασκέδαση, αλλά ήταν μία στερεότυπη προϋπόθεση για την αποκατάσταση των κοριτσιών. Στον κλειστό κύκλο, σύμβολο αγνότητας, οι κοπέλες χόρευαν και τραγουδούσαν πιασμένες αγκαζέ.

Στη σημερινή Ηπειρωτική κοινωνία, οι διάφορες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές, επέφεραν διαχρονικά και ανάλογες αλλαγές στα παραπάνω χορευτικά σχήματα και στη χορευτική διάταξη των δημόσιων χώρων των πανηγυριών που έχουν περιοριστεί κατά πολύ.

Στη συνέχεια αναλύθηκαν μουσικολογικά και κινησιολογικά χοροί και τραγούδια κυρίως του Συρράκου, αλλά και όλων των διαμερισμάτων της Ηπείρου.

Στους χορούς του Συρράκου επισημάνθηκαν τα εξής:

Ο τσάμικος για αρκετές δεκαετίες χορεύεται στα οχτώ βήματα. Ο άντρας ως πρωτοχορευτής σέβεται τη γυναίκα και αποφεύγει τις περιττές φιγούρες.

Ο Γιανν’ Κώστας είναι χορός με πεντάσημο ρυθμό, που έχει και δεύτερο μέρος. Στο δεύτερο μέρος έχουμε το ‘’μέσα  - έξω’’ βηματισμό του ‘’κλειδωτού χορού’’. Οι άλλοι χοροί με πεντάσημο ρυθμό δεν έχουν το δεύτερο μέρος του Γιανν’ Κώστα.

 Ο Συγκαθιστός ‘’Βαριά βαρούν τα σήμαντρα’’ είναι χορός πεντάσημος, στα βήματα του Γιανν’ Κώστα και χορεύεται σκόρπια με δεξιόστροφη κίνηση  [προς τη φορά]. Ο Συγκαθιστός έχει και γύρισμα σε συρτό, για να μπουν οι χορευτές στον κύκλο.

 Ο Συρτός χορεύεται όλο μπροστά και δεν έχει ούτε γύρισμα ούτε σταμάτημα.

 Ο Γιάννος ο Περατιανός, έχει καθιερωθεί στο Συρράκο από άλλες περιοχές και χορεύεται με εναλλαγές καλαματιανού και τσάμικου στα οχτώ βήματα.

Ο χορός Για μια φορά είν΄η λεβεντιά χορεύεται με εναλλαγές χορού στα τρία και συρτού.

             Ο χορός Μηλίτσα που’ σαι στον γκρεμό χορεύεται με εναλλαγές χορού στα τρία και ‘’μέσα – έξω’’ βηματισμό του ‘’κλειδωτού χορού’’.

Στις χορευτικές παραστάσεις τα χέρια είναι επάνω, λυγισμένα στους αγκώνες. Δεν πρέπει να συγχέουμε τη χορευτική παράσταση με το πανηγύρι, όπου οι χορευτές, για να χορέψουν μπροστά, έπρεπε να είναι πιασμένοι στον κύκλο για δυο και τρεις .ώρες, οπότε οι τελευταίοι σχεδόν περπατούσαν και τα χέρια τα είχαν κάτω.

Θερμά συγχαρητήρια αξίζουν στον συμπατριώτη μας εισηγητή κ. Ηλία Δήμα, Ομότιμο Καθηγητή του Τ.Ε.Φ.Α.Α. του Πανεπιστημίου Αθηνών, της ειδικότητας των ελληνικών παραδοσιακών χορών και ερευνητή κυρίως της μουσικοχορευτικής παράδοσης της Ηπείρου, για το υψηλό επίπεδο των γνώσεών του και κυρίως για τον απλό και κατανοητό τρόπο παρουσίας της εισήγησης, η οποία κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων μέχρι το τελευταίο λεπτό.

Το σεμινάριο παρακολούθησαν οι χορευτές των Συνδέσμων μας και αρκετοί χοροδιδάσκαλοι άλλων Πολιτιστικών Συλλόγων.

Για περισσότερες φωτογραφίες μεταβείτε στο σύνδεσμο:

4o Σεμινάριο παραδοσιακών χορών Σ.Σ.Ι 14-4-2019

Τα βίντεο του σεμιναρίου: